Akcja „Książka miesiąca” Biblioteki Austriackiej w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie
W tym roku Biblioteka Austriacka w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie publikuje co miesiąc na stronie internetowej BUW omówienia ciekawych książek z Austrii.
Autorami tekstów napisanych na zlecenie Biblioteki Austriackiej i Austriackiego Forum Kultury są polscy krytycy i krytyczki literatury i kultury austriackiej.

Norbert Gstrein
Vier Tage, drei Nächte (Berlin 2022)

Czytając Norberta Gstreina, trudno pozbyć się wrażenia, że jego powieści to jeden tekst o wielu wątkach; przewijają się w nich podobne postaci, tematy, a nawet układy przestrzenne.  Nietrudno wskazać na podobieństwa, ale już próba ich nazwania skazana jest na porażkę, ponieważ każde zdanie twierdzące należałoby uzupełnić o jakieś „jednak…”. Z niejakim wahaniem wspominam więc o tematach najczęściej omawianych przez krytykę literacką, takich jak: wojna, zbrodnie wojenne, wina, odpowiedzialność pisarza (znajdziemy je w przełożonych na język polski Angielskich latach i Rzemiośle zabijania), perwersja, gwałt, samotność, rasizm, tożsamość (wspomnę tu tylko o Der Zweite Jacob [Drugi Jakub] i Als ich jung war [Kiedy byłem młody]). Ta wyliczanka zdaje się sugerować, że oto mamy do czynienia z pisarzem, którego gładko dałoby się zaliczyć do literatury mainstreamowej, z jej oczywistościami i oczekiwaniami. Tak nie jest. Poetyka powieści Gstreina zasadza się na wątpieniu, niepewności, niejednoznaczności – np. kwestia tożsamości luźno łączy się ze sposobem, w jaki postaci definiują siebie i zostają zdefiniowane przez środowisko, nie ma sensu pytać, kim właściwie są: one same wolą o czymś zapomnieć, niekiedy przed czymś uciec. I tak w Drugim Jakubie, powieści, w której ewidentnie brakuje Jakuba pierwszego, pojawia się jakieś ja, które zmienia się w każdym epizodzie i trudno nawet mówić o twardej tożsamości a samo to pojęcie staje się problematyczne; podobnie dzieje się w przypadku innych tematów. Wątki i postaci niczym elementy mozaiki skupiają się, w różnych konstelacjach, wokół jakiegoś zagadkowego centrum (ja?), które z całą pewnością nie jest puste, ale zwykle jest w nim coś nieprzyjemnego i niepokojącego. Wspominając własną przeszłość pierwszoosobowi narratorzy czasami rzucają trochę światła na tę tajemnicę, ale tylko na moment, bo natychmiast zasypują ją nadmiarem bieżących doświadczeń.

W Vier Tage, drei Nächte (Berlin 2022) owo zasłanianie i pokazywanie zgodne jest z tempem i tonem opowiadania. Najpierw tempo jest wolne: oto Elias, syn tyrolskiego hotelarza, który w wyniku pandemii traci pracę w liniach lotniczych, wprowadza się do swojej przyrodniej siostry i najbliższej przyjaciółki. Początek to leniwa opowieść o ucieczce od ojca, o literaturoznawczej pracy Ines nad korespondencją dwojga słynnych kochanków, o jej kończącym się związku, burzliwym i pełnym kłamstw, i o roli Eliasa w zakończeniu kolejnej miłosnej przygody siostry. Powoli, na podobieństwo dźwięków kolejnych instrumentów muzycznych, do relacji z bieżących doświadczeń przenikają wspomnienia o wspólnym ojcu i jego kochankach, o matkach i nieznanej niepełnosprawnej siostrze, a także o rozpaczliwych poszukiwaniach bliskości i znalezienia wzajemnego wsparcia. Poniekąd opowieść o spotkaniach Eliasa i Ines to fascynujące przekształcenie konceptu wspólnoty rodzeństwa z Człowieka bez właściwości; inaczej niż u Musila, gdzie Ulrich jednoznacznie dominuje, gej-nieudacznik Gstreina ginie w cieniu silnej, skutecznej, ambitnej siostry, żyjącej w świecie literackich możliwości. W spokojnie płynącej narracji łatwo pominąć wtrąconą niejako mimochodem wzmiankę o śmierci młodego człowieka, syna hotelowych gości. Nieprzyjemne wspomnienie o niej wywołuje ojciec, który wezwał go do hotelu, żeby jak zwykle udzielił wsparcia swoim rodzicom. Później okazuje się, że chłopak, zauroczony Ines, jechał za rodzeństwem trudnym szlakiem, a ponieważ słabo jeździł na nartach, zginął w śniegu. Nie było to prawdziwe morderstwo, tylko jedno z młodzieńczych przewinień, którym można było zapobiec. Elias ucieka od odpowiedzialności zasłaniając się pandemią. Z czasem w opowieści pojawia się coraz więcej postaci, a motywy wybrzmiewają coraz silniej, zawsze wpisane w trójkątne konstelacje: ojciec-córka-syn, ojciec-przyrodnie rodzeństwo-niepełnosprawna siostra, Elias-Ines i jej zmieniający się partnerzy, Ines-Elias i jego partner Carl. Pod koniec tempo przyspiesza: trzy pojedyncze głosy mówią o  szokujących doświadczeniach erotycznych. Elias przyznaje się, że pieszcząc się z dziewczyną w ciemnym hotelowym pokoju stał się mimowolnym świadkiem sceny gwałtu, któremu nie potrafił zapobiec. Ona, zszokowana jego zachowaniem zrywa związek zanim się zaczął, a on sam znajduje pocieszenie u mężczyzn. Ines opowiada o spotkaniu z chorym człowiekiem, który samym tylko spojrzeniem zmuszał „panie na telefon”, żeby pamiętały go, gdy umrze. Czarny partner Eliasa, Carl, mówi o doświadczeniu bycia wykluczonym z towarzystwa białych kobiet. W każdej z tych historii dominuje poczucie smutku, tęsknoty i wykluczenia. Zakończenie należy znów do pierwotnego głosu, ale zmienia się jego zabarwienie. W rozdziale Żyć i pisać. Trzy sposoby bycia rasistą historia, która dotychczas toczyła się na zachodzie, zostaje przeniesiona na południe. Ines rezygnuje z pracy na uczelni i zapisuje swoje życie w formie fikcji powieściowej, brutalnej i bezkompromisowej; Carl wraca do pracy i na krótko odwiedza rodzeństwo na Sycylii, Elias uczy się rozmawiać z ojcem, dalej pomaga siostrze i czerpie radość z nadmorskiego piękna. Miejsce, w jakim się znalazł, scala mity starożytnych Greków z literaturą pisaną przez siostrę i ze zwykłym pięknem bycia razem. Nie dajmy się jednak skusić tej urokliwej wizji: ona też coś przesłania. Nie przypadkiem ostatnim słowem powieści jest „tęsknota”.

Tekst: dr hab. Kamilla Najdek
Zdjęcie: A. Borkiewicz

dr hab. Kamilla Najdek, literaturoznawczyni, absolwentka germanistyki i filozofii na Uniwersytecie Warszawskim, pracuje w Instytucie Germanistyki. Jej badania obejmują retorykę i poetykę tekstów – tych starszych i całkiem nowych, od literatury osiemnastowiecznej po współczesną, a także zagadnienia estetyczne takie jak doświadczenia dotykowe i słuchowe.

Organizacja: Biblioteka Austriacka w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie, Austriackie Forum Kultury w Warszawie
Partnerzy: Österreich Institut Warszawa, Biblioteki Austriackie w Polsce